فرهنگ معماری و مرمت معماری (1)

سرآغاز
مطالبی كه در این كتاب ارائه شده است عبارت است از اصطلاحات و واژه‌‌های مربوط به معماری و مرمت معماری به اضافه بعضی ضوابط مصوب و قواعد مدون كه در معماری و مرمت برای نجات و احیای آثار معماری و عناصر وابسته به آن  اعمال می‌گردد. همچنین تفسیر بعضی واژه‌‌های متداول و شناساندن بعضی عناصر معماری و تزیینات معماری و عناصر عملكردی و به طور كلی هر آنچه كه به معماری ما مربوط می‌‌گردد در حد مقدور ارائه گردیده است. امید است این مختصر که خالی از نقص و کاستی نیست انگیزه‌‌ای باشد که هر مورد آن با بررسیهای کامل پژوهشگران علاقه‌‌مند به معماری ایرانی تکمیل گردد.
در خاتمه مراتب تشکر بی‌‌شائبۀ خود را از همه عزیزانی که مرا در تدوین و آماده‌‌سازی و بخصوص انتشار این کتاب یاری نمودند ابراز می‌‌دارم.
از جناب آقای مهندس محمد ترابیان مدیر محترم مؤسسه انتشارات (ارکان دانش) که انتشار این کتاب را بعهده گرفتند سپاسگزارم.
از سرکار خانم مهندس کتایون فرشته‌‌نژاد فرزند عزیزم که تایپ کامپیوتری کلی این کتاب را بعهده داشتند بسیار تشکر می‌‌نمایم.
از سرکار خانم نسرین مختاری مدیر داخلی انتشارات که ویراستاری و هدایت این کار را بعهده داشتند و سرکار خانم نفیسه اورک شیرانی که با علاقمندی خاصی طراحی جلد و صفحات رنگی کتاب را انجام دادند و سرکار خانم بهاره مختاری که زحمت اصلاح و تنظیم مطالب کتاب را به عهده گرفتند صمیمانه تشکر می‌‌نمایم.
مهندس سید مرتضی فرشته نژاد
بهمن ماه 1388
 
پیشگفتار 
الف
1-  واژه ها و نامهایی در معماری و عناصر وابسته به معماری ما وجود داشته كه اکثراً تحت تاثیر عوامل مختلف از جمله هجوم فرهنگی یا فراموش شده یا در حال فراموش شدن هستند. و آنهایی هم که ظاهراً باقی مانده‌‌اند بعضاً آنچنان دچار تغییرات در گفتار و نوشتار شده‌‌اند که دیگر مفهوم اصلی را نمی‌‌توان از آنها باز شناخت و استنباط نمود مثل واژه چالحوض به معنی حوض بزرگ محل شنا و آب بازی در حمامهای سنتی که در گویش عامه به چار حوض تبدیل شده و یا گاو چاه که در تداول عامه چاه گاو هم می‌‌گویند و اکثراً آن را چارگاو می‌‌گویند و یا پاسار درهای قدیمی که به پاسال تبدیل شده و ... که اگر به همین ترتیب ادامه پیدا کند این باقیمانده نیز فراموش خواهد شد.
2- اطلاع از تركیب و چگونگی ساختاری بعضی بناها با كاربری خاص كه در فرهنگ معماری ما وجود داشته ولی امروزه معمول نیست و به جز بخش كوچكی از آن بناها به صورت  متروكه باقی نمانده است. مثل آسیابهای آبی یا بادی (به طور كلی همه نوع آسیابهای سنتی) یا عصار خانه‌‌ها و یا یخچالهای سنتی و یا آتشگاهها كه هر كدام به صورت مجموعه عناصر مختلف و حتی بعضاً با حریم و چشم انداز عملكرد داشته است. ولی متأسفانه اكثراً به علت گذشت زمان و متروکه ماندن آن بناها  از تركیب معماری آنها هم بی‌‌خبرند و مثلاً یك اطاقك (دور افتاده از آب)  را آسیاب آبی و یك دیوار چینه گلی بلند را یخچال سنتی و یك سنگ مدور افتاده بر خرابه بی شكل را عصار خانه می‌نامند. در صورتیكه اگر قرار باشد آن اطاقك گلی را آسیاب بنامیم و معرفی كنیم لازم است حداقل مسیر آب كنار آسیاب و محل نصب چرخ آسیاب و موضع ریزش آب و سایر فضاهای آسیاب را به صورتی حفظ و معرفی كنیم كه بیننده غیر متخصص هم از كم و كیف عملكرد آسیاب سنتی آگاه گردد.
متأسفانه امروزه وقتی آسیاب همگام با فناوری جدید به ماشینی تبدیل شد، آثار بنای قبلی متروک  و معدوم و حتی مسیر مادی و نهر كنار آن هم با تبدیل آسیاب و باغات و مزارع به كلی از بین می‌رود. در صورتیكه اگر از كاربردهای ثانویه رودخانه و مادی و نهر وحتی مسیل، كارشناسان ما خبر داشتند حتی در این زمانه كه اوضاع تغییر كرده رای به حذف آنها و تصرف مسیر آنها نمی‌دادند.
3- مطمئنا شناخت درست یك بنا در ارتباط صد در صد با كاربرد مورد نظر معمار طراح بنا می‌باشد و آنهم نشات گرفته از زمینه‌‌های مختلف فرهنگی و اقلیمی محیط می‌‌باشد.
4- معماری ما عبارت است از (ارتباط درست فضاها – گز و پیمونها – حجمها – قوسها –  لغازها – تزیینات مختلف داخلی و خارجی یا نازك كاریها – كاربرد درست و به جای مصالح – كاربندیها و مقرنسها و گوشه سازیها كه اكثراً كاربردی و صادقند و كلیه ابداعاتی كه برای ساخت و پرداخت بنای مورد نظر با خشت و آجر وچوب حتی الامكان به صورت بوم آورد معمار از خود بروز داده است) می‌باشد. و هیچكدام بدون حساب و كتاب و توجیه فنی و زیباشناختی و عملكردی نمی‌باشد.  و همین جزییات است كه در مجموع، معماری ما را تشكیل می‌‌دهند.برای مثال كاربرد درست و به  جای یکی از مصالح بومی مثل آجر را می‌‌گوییم. اگر از عملكرد و کارآییهای آجر اطلاع نداشته باشیم، رگچین آجر را اریب هم می چینیم كه نه تنها زشت است بلكه كارآیی فنی لازم را هم نخواهد داشت (فقط یك جا  رگچین  اریب آجر كارآیی دارد. آنهم در ساخت هویه‌‌های نگهدارنده بعضی بناهای بدون پشت بند مثل مسجد شیخ لطف‌‌الله می‌‌باشد كه اولاً جزو معماری بنا به حساب نمی‌آید و در معرض دید هم نیست یعنی كلا الحاقی است. ثانیا در اینجا از نظر فنی عملكرد بسیار خوبی دارد و بایستی این طور چیده شود.) و در صورتیکه از کارآییهای آن اطلاع داشته باشیم بهترین و زیباترین آثار معماری را با همین آجر می‌‌توان خلق کرد.
5- یكی از اهداف حفظ بناهای تاریخی و میراث فرهنگی جنبه سر مشق بودن در همه زمینه‌های معماری و فرهنگی برای معماران و مرمت‌گران آینده است كه نباید نادیده گرفته شود. بنابراین و باتوجه به مطالب فوق، شناخت و درك صحیح از معماری و عملكرد بنا یا مجموعه  اولیه است. (چون اکثراً این بناها به صورت مجموعه با هم عملکرد داشته است مثل یک مجموعه مسکونی شامل بیرونی اندرونی و خلوت و حیاط مطبخ و حیاط طویله و ...) كه اندازه‌ها – معیارها – شكلها – عملكردها – ارتباطات و تمام جزئیات بنا را همانطور كه معمار طراح و سازنده می‌دیده را بدست می‌دهد. و سپس بعد از این شناخت است كه می‌توان بر اساس آنچه كه می‌دانیم اقدام به مرمت و حتی بازسازی و سپس احیا نماییم و نه اینكه اساس را ابتدا به ساكن و بدون مطالعه و شناخت  بر آنچه كه نمی‌دانیم گذاشته و چیزی بسازیم یا مرمت کنیم كه در آینده موجب لعن و نفرین و خسران گردد.
ب
 – اهداف كتاب عبارتند از :
1- اطلاع از بعضی لغات و اصطلاحات معماری و بنایی و مرمت معماری و به طور كلی بنا و ساختمان و بعضی توضیحات با ذكر مثال.
2- آگاهی یافتن از مفهوم خاص هر واژه.
3- آگاهی از تلفظ صحیح كلمات با كمك حروف لاتینی قراردادی مشابه آنچه كه در فرهنگ فارسی معین و نفیسی آورده شده است.
4- آشنایی با بعضی قوانین مصوب و ضوابط مدون در معماری و مرمت معماری به اختصار.
5- ارائه راهكارهایی برای مرمت ابنیه در زمینه‌های مختلف همراه با كروكی مختصر و كلی.
6- ارائه تصاویر لازم در شناساندن بعضی اصطلاحات بنائی و در ارتباط با مرمت معماری.
7- ذكر فارسی یا غیر فارسی بودن هر واژه به اختصار و در حد مقدور.
8- ذكر نام بعضی معماران نام آور در گذشته و حال.
ج
- توضیحات لازم در مورد تدوین این كتاب :
1 – سعی شده توضیحات لازم در مورد بعضی نامها و واژه‌‌ها با دید معمارانه ارائه گردد و بنابراین آنجاییكه نوشتار رسا نبوده با رسم كروكی ویا ارائه تصویر به عنوان نمونه بیان گردیده است.
2 – در بعضی موارد كه احتیاج به طرح و نقشه معماری بوده در حد لزوم طرح و نقشه ارائه گردیده است.
3 – واژه‌‌ها و اصطلاحاتی كه از فرهنگهای مختلف استخراج گردیده بعضاً بیش از یك معنی و مفهوم دارند. لذا آن معنی و مفهومی كه مرتبط با معمار و معماری و ساختمان به صورت مستقیم یا غیر مستقیم بوده انتخاب و سایر معانی آن نادیده گرفته شده است.
4 – تمامی واژه‌‌ها و لغاتی كه از فرهنگنامه‌‌ها وسایر منابع اخذ گردیده، تماماً با ذكر مأخذ و به صورت مختصر ذكر گردیده است.
5 - بعضی واژه‌‌ها كه در فرهنگ نامه‌‌ها معانی خود را دارند ولی در تداول عامه مفهومی دیگر (درست یا غلط) را بیان می‌‌كنند. مانند واژه تابوك كه در فرهنگ نامه‌‌ها به معنی (مخارجه عمارت و ایوان و بالاخانه كوچك) است ولی در بعضی دهات لنجان اصفهان به بلوكهای توخالی گفته می‌شود. این معنی بعدی در داخل پرانتز نوشته شده است.
6 – از نظر ادای صحیح واژه‌‌ها آنچه كه در فرهنگ نامه‌‌ها آمده به همان صورت اصلی و آن واژه‌ها و اصطلاحاتی كه متداول بین بناها و معماران  است به همان صورت كه ادا می‌كردند ثبت شده است.
7– در اینجا لازم می‌‌دانم از معماران سنتی هنرمندی كه در این زمینه‌‌ها مرتب با ایشان در تماس بوده و از دانش ایشان بهره برده‌‌ام یادی بنمایم.
- مرحوم استاد هاشم سنمار معمار خوشدستی که اکثر بازسازیهای مسجد جامع را مدیون او هستیم.
- مرحوم استاد رجبعلی سنمار معمار خوشدستی که اکثر بازسازیهای بناهای تاریخی به خصوص تالار تیموری (اطاق بزرگ 10×10 ) با او بود.
- مرحوم استاد حسین معارفی معمار خوشدستی که مرمت و بازسازی اغلب بناهای تاریخی را مدیون او هستیم.
- مرحوم استاد مهدی پاكنژاد معمار خوشدستی که در کار مرمت و بازسازی یگانه بود.
- مرحوم استاد غلامرضا آقا ابراهیمیان معمار و نجار گره چین خوشدستی که آثار زیادی از خود به یادگار گذاشته است.
- استاد نعمت الله رضایت معمار خوشدستی که در کار معماری سنتی یگانه بود.
- استاد رضا فرزانی معمار خوشدستی که اکثر بازسازیها و مرمت آثار حاشیه کویر با او بود.
- استاد حسین عابدی استاد معمار خوشدستی که آثار زیادی در تمام ایران از خود به یادگار گذاشته است.
- استاد محمد علی و استاد حسین (اساتید دزفولی که نام فامیلشان را فراموش کرده‌‌ام در سالهای قبل از انقلاب هنگام تصدی مدیریت خوزستان با کهولت سن جزو خادمان به میراث فرهنگی بودند.)  
- همچنین استاد محمد حسن ساعی معمار سنتی و شاعر توانا كه دربروجرد و كلا در استان لرستان در خدمت به میراث فرهنگی بسیار زحمت كشیدند. و خداوند نام نیک همه ایشان را تا ابد پایدار بنماید.
د
 – فهرست بعضی از منابع و ماخذی كه در تدوین این كتاب از آنها استفاده شده است:
-  فرهنگ فارسی دكتر معین
-  فرهنگ نفیسی
-  سفرنامه ناصر خسرو قبادیانی مروزی به کوشش دکتر نادر وزین پور
-  باز زنده‌‌سازی بناها و شهرهای تاریخی تالیف دكتر محمد منصور فلامكی (انتشارات دانشگاه تهران )
-  گنجینه آثار تاریخی اصفهان نگارش دکتر لطف الله هنرفر
- كتاب الاصفهان نوشته میر سید علی جناب و ژان شاردن به كوشش محمد رضا ریاضی
-  میراث فرهنگی نطنز نگارش سید حسین اعظم واقفی 
- جزوه‌‌های استاد مهندس احمد حامی
-  تاریخ فرهنگ و هنر جوشقان قالی
- آثار ملی اصفهان تألیف ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی
- کلیات خمسه نظامی گنجه‌‌ای (مؤسسه انتشارات امیرکبیر)
- سبک شناسی هنر معماری در سرزمینهای اسلامی نوشته (ج . هوگ – هانری مارتن) ترجمه پرویز ورجاوند
- مسكن و معماری در جامعه روستایی گیلان (كریستیان برومبرژه) ترجمه علا الدین گوشه‌گیر
- گركویه- سرزمینی ناشناخته بر كران كویر نوشته علی شفیعی نیك آبادی
- احیای هنرهای از یاد رفته تالیف استاد حسین لرزاده
- بر ساحل كویر نوشته عبدالکریم حکمت یغمایی
-  طبس شهری كه بود تألیف یعقوب دانش دوست
- چوب شناسی و صنایع چوب تالیف رضا حجازی
- ساختمانهای چوبی تألیف پرویز نیلوفری  
-  زمین‌‌شناسی برای مهندسین (کلیات زمین شناسی) تألیف دکتر کریم یوسفی
-  جغرافیای خاكها تألیف دکتر پرویز کردوانی
-  مجموعه قوانین و مقررات و آیین‌‌نامه‌‌ها و بخشنامه‌‌ها و معاهدات میراث فرهنگی كشوربه كوشش‌یونس صمدی رندی
- شیوه‌‌های معماری ایرانی تألیف استاد محمد کریم پیرنیا تدوین مهندس غلامحسین معماریان