پرورش زنبور عسل

پیش‌گفتار چاپ دوم

گرچه ارزش و اهمیت زنبورعسل و تأثیر آن در زندگی انسان برای عموم مردم به اندازه کافی مشخص نیست ولی باید تأکید نمود که یقیناً این حشره‌‌‌کوچک منشاء خدمات و اثرات مثبت برای خود انسان، محصولات کشاورزی، محیط‌زیست، جنگلها و مراتع و بطورکلی بسیاری از موجودات زنده دیگر است. درخصوص ارزش و اهمیت زنبورعسل، خداوند تبارک و تعالی در قرآن سوره نهل را برای مسلمانان و بشر فرستاده است که تعمق در آن و بهره‌گیری از تولیدات و خدمات این حشره می‌تواند موجب سلامتی و سعادت انسان گردد.
پرورش زنبورعسل و زنبورداری برای افراد مختلف برداشت‌های متفاوتی را در بردارد. عده‌ای به این موضوع به عنوان یک صنعت مهم در دنیا نگاه می‌کنند، عده‌ای دیگر به عنوان یک شغل برای کسب درآمد و بالاخره برای برخی دیگر به عنوان یک سرگرمی لذت‌بخش مطرح است. در هر حالت پرورش زنبورعسل و موفقیت در این امر نیاز به اطلاعات و آگاهی‌های علمی و تجربه دارد که به راههای مختلف قابل تأمین می‌باشند. یکی از این راهها دسترسی به کتاب‌های تدوین‌‌ شده در مورد زنبورعسل است.
تمام سعی و تلاش نویسندگان این کتاب بر این بوده است که موضوعات ارائه شده قابل استفاده برای همه افراد با سطوح علمی و تجربی متفاوت باشد به گونه‌ای که مطالب علمی روز به زبان ساده و قابل درک برای همگان باشد. موضوعات مطرح‌ شده در این کتاب بسیار متنوع می‌باشند، موضوعاتی همچون‌ تاریخچه زنبورداری در ایران و جهان، گونه‌ها و نژادهای زنبورعسل، نحوه زندگی زنبوران عسل، شکل‌شناسی‌ خارجی و داخلی، تولید مثل و رشد و نمو، تغذیه، ژنتیک و اصلاح نژاد، فعالیتها و رفتار مختلف زنبورعسل و روشهای تولید و برداشت و فرآوری آنها، پرورش ملکه زنبورعسل و زنبور پاکتی، گرده‌افشانی گیاهان توسط زنبورعسل و بالاخره بیماریها، آفات و شکارچی‌های زنبورعسل. موضوعات فوق‌الذکر به گونه‌ای مطرح شده‌اند که هرکسی با هر هدفی، اعم از نگهداری فقط چند کندوی زنبورعسل برای سرگرمی و تفنّن تا تولید‌کننده‌های حرفه‌ای در مقیاس کوچک، متوسط و بزرگ بتوانند از آنها بهره لازم را ببرند. علاوه بر این بخاطر درک راحت‌تر و بهتر موضوعات عکس‌های فراوانی نیز در متن کتاب ارائه شده است. در این کتاب علاوه بر بهره‌گیری از تجربه و تخصص نویسندگان کتاب، یک لیست جامعی از منابع مورد استفاده برای تدوین این کتاب نیز ارائه شده که می‌تواند برای خوانندگان محترم مفید واقع گردد.
از زمان انتشار چاپ اول این کتاب در سال 1369 که 3000 نسخه آن در سطح کشور توزیع گردید به علت نایاب ‌‌شدن آن در بازار تقاضا برای تهیه آن روز‌‌افزون شد ولی به علل مختلف خصوصاً گرفتاریهای آموزشی و پژوهشی، توفیق تجدید چاپ آن نصیبمان نگردید تا اینکه در‌ سال 1377‌ همکار بسیار ارجمند، مرحوم دکتر علی‌‌اصغر ‌‌‌احمدی، دار فانی را وداع‌گفت و به لقاءالله شتافت و ضمن داغ‌‌دار ‌کردن دل خانواده، بستگان، دوستان و همکاران، این امر نیز موجب تأخیر بیشتر در تجدید چاپ کتاب حاضر گردید. با لطف و عنایت حق، در سال جاری تلاش نمودم مجدداً در محتوای کتاب بازنگری نموده و ضمن انجام اصلاحات لازم و اضافه ‌نمودن مطالب جدید به برخی از فصول، یک فصل با عنوان وسایل و لوازم پرورش زنبورعسل به کتاب اضافه نمودم.
امید است چاپ دوم کتاب پرورش زنبورعسل که به همکاری بسیار خوب و شایسته انتشارات ارکان دانش با مدیریت جناب آقای مهندس ترابیان و مدیر‌ داخلی آن مؤسسه، سرکار ‌‌خانم مختاری و دیگر همکاران محترمشان آماده چاپ و منتشر گردید، بتواند مورد استفاده و رضایت محققین و مدرسین محترم، کارشناسان، دانشجویان، زنبورداران و عموم استفاده‌کنندگان محترم قرارگیرد.
در اینجا فرصت را مغتنم شمرده از دوستان و همکاران محترم، دانشجویان و کارشناسان عزیزی که با تشویق‌های مکرر خود و ارائه پیشنهادات اصلاحی روی کتاب موجبات تجدید چاپ و بهبود کیفیت آنرا فراهم نمودند سپاسگزاری نموده و درخواست دارم کماکان این حقیر را با ارائه نواقص و اشکالات احتمالی کتاب مورد لطف قرار داده تا انشاالله در چاپ‌های بعدی کتاب مورد توجه قرار داده شود.
از خداوند متعال برای همکار عزیزم، مرحوم جناب آقای دکتر علی‌‌اصغر‌ ‌احمدی طلب آمرزش و علوّ درجات‌‌کرده و آرزوی شادی روح او را دارم. از خانواده محترم آن مرحوم، خصوصاً همسر گرامی‌ ایشان خانم زهره‌ ‌پرچمی، به خاطر موافقت ایشان برای ادامه درج نام مرحوم دکتر علی‌اصغر ‌احمدی روی کتاب حاضر تشکر و قدردانی نموده و امیدوارم خانواده محترم آن مرحوم همواره سلامت، موفق و شادکام باشند.
عکسهای روی جلد توسط مؤسسه تحقیقات علوم دامی کشور، بخش زنبورعسل، تهیه و در اختیار مؤلفین قرار داده شده‌اند که بدینوسیله تشکر و قدردانی می‌شود.
با احترام ـ رحیم عبادی
استاد گروه گیاه‌پزشکی،
دانشکده کشاورزی،
دانشگاه صنعتی اصفهان،
اسفند‌ماه 1382
 
پیش گفتار چاپ هشتم
خداوند سبحان را شکر می‌‌کنم که توفیق چهارمین ویرایش برای چاپ هشتم کتاب پرورش زنبور عسل را به این حقیر عنایت فرمود. با توجه به استقبال بسیار خوب علاقه‌‌مندان به علم و دانش پرورش زنبور عسل، خصوصاً دانشجویان، محققان، مدرسان، تولیدکنندگان و پرورش‌‌دهندگان زنبور عسل در ایران، موجودی چاپ هفتم این کتاب در انبار ناشر در اواسط سال 1394 به صفر رسید. با عنایت به رشد روزافزون علوم مختلف خصوصاً اطلاعات و یافته‌‌های جدید در علم پرورش زنبورعسل در سال‌‌های اخیر، ضرورت انجام ویرایش جدید روی این کتاب برای بنده قطعی بود. لذا، در چاپ هشتم تلاش گردید علاوه بر رفع اشکالات تایپی و چاپی، آخرین دست آوردها و کشفیات جدید در موضوعات مختلف به کتاب اضافه شده و منابع مورد استفاده جدید نیز به لیست منابع اضافه گردد. علاوه بر این، آمار و اطلاعات صنعت زنبورداری ایران در فصل اول کتاب تا سال 1393 به روزرسانی شد. از دوستان و خوانندگان عزیزی که با ارائه پیشنهادات اصلاحی خود این حقیر را مورد لطف و عنایت قرار دادند سپاسگزارم و درخواست دارم کماکان با ارسال نظرات و پیشنهادات اصلاحی و سازنده خود بنده را مرهون الطاف خود نمایند. در خاتمه لازم می‌‌دانم از دفتر گروه امور تولیدات زنبورعسل، معاونت امور دام وزارت جهاد کشاورزی بخاطر در اختیار قراردادن آمار تولیدات بخش زنبورعسل در سنوات گذشته تشکر و قدردانی نمایم.
ضمناً از مدیریت محترم انتشارات ارکان دانش، جناب آقای مهندس محمد ترابیان و مدیر محترم داخلی، سرکار خانم نسرین مختاری و مجموعه پرسنل زحمتکش آن مؤسسه بخاطر همکاری‌‌های بسیار خوب و صمیمانه آن‌‌ها در چاپ کتاب حاضر تشکر و قدردانی می‌کنم.
رحیم عبادی
استاد دانشکده کشاورزی، دانشگاه صنعتی اصفهان
آدرس پست الکترونیک: rebadi@cc.iut.ac.ir
دی ماه 1394

فصل اول: تاریخچه زنبورداری در جهان و ایران
1ـ کشف حقایقی درباره زنبور عسل
2ـ پیشرفت فن زنبورداری
3ـ انتشار زنبور عسل در دنیا
سرآغاز زنبورداری پیشرفته
پرورش زنبورعسل در ایران
زنبورداری سنتی در ایران
زنبورداری پیشرفته در ایران
نژاد بومی ایران
 
فصل دوم: گونه‌ها و نژادهای زنبورعسل
زنبور عسل کوچک (Apis florea F) 
زنبورعسل بزرگ (Apis dorsata F)
زنبورعسل هندی یا شرقی (Apis indica یا Apis cerana Fabr)
زنبور عسل اروپائی(Apis mellifera L) 
گونه‌های جدید زنبورعسل
نژادهای گونه زنبورعسل اروپائی (Apis mellifera L) 
1ـنژاد زنبورعسل تیره اروپا‌ (Apis mellifera mellifera L)
مشخصات ظاهری
رفتار
2ـنژاد ایتالیائی (Apis mellifera ligustica Spin) 
مشخصات ظاهری
رفتار
3ـنژاد کارنیولان (Apis mellifera carnica Pollmann) 
مشخصات ظاهری
رفتار
4ـنژاد قفقازی (Apis mellifera caucasica Gorb) 
مشخصات ظاهری
رفتار
هیبریدها یا دورگه‌های زنبورعسل
1ـ هیبرید استارلاین (Star-line) 
2ـ هیبرید میدنایت (Midnite) 
 
فصل سوم: نحوه زندگی زنبوران عسل
اختلاف بین زنبورهای نر، کارگر و ملکه
ملکه
ملکه باکره
جفت‌گیری ملکه
تخم‌گذاری
نرها
کارگرها
زنبوران کندو
زنبوران مزرعه
مراحل رشد و نمو زنبوران عسل
طول دوران زندگی زنبورعسل
 
فصل چهارم: شکل‌شناسی خارجی 
سر
چشم‌ها
شاخک‌ها
قطعات دهانی
غدد بزاقی
غدد شیری یا غدد زیرحلقی
غدد آرواره‌ای
سینه
پاها
شاخک پاک‌کن
سبد گرده
بال‌ها
شکم
غدد موم
غدد عطری
نیش
 
فصل پنجم: شکل‌شناسی داخلی
دستگاه گوارش
دستگاه گردش خون
دستگاه تنفس
اعضاء حسی و دستگاه عصبی
دستگاه عصبی
دستگاه تولیدمثل
دستگاه تناسلی زنبورعسل
دستگاه تناسلی نر
دستگاه تناسلی ماده
 
فصل ششم: تولیدمثل و رشد
وظیفه دستگاه تناسلی ماده (ملکه)
وظیفه دستگاه تناسلی نر
رفتارهای جفتگیری
1ـ پیدا کردن محل جفتگیری و شناخت جفت
2ـ عمل جفتگیری
3ـ اعمال بعد از جفتگیری
عمل لقاح
مراحل مختلف رشد
 
فصل هفتم: تغذیه زنبوران عسل 
تأثیر شهدگل و سایر مواد قندی در رژیم غذایی زنبورعسل
تأثیر گرده گل و مواد پروتئینی در رژیم غذائی زنبورعسل
اثر کمبود دانه گرده در رژیم غذائی کلنی زنبورعسل
اثر کمبود گرده در روی تک تک افراد یک کلنی
نحوه خوراندن گرده گل به زنبوران عسل
مواد جایگزین گرده گل
فرمول‌‌های کیک‌‌‌‌های جایگزین گرده گل
فرمول‌‌های کیک‌‌های کمکی گرده گل
تأثیر چربیها در جیره غذائی زنبورعسل
تأثیر ویتامین‌ها در جیره غذائی زنبورعسل
تأثیر آب در جیره غذائی زنبورعسل
عواملی که در جمع‌آوری آب اهمیت دارند
تأثیر مواد معدنی در جیره غذائی زنبورعسل
 
فصل هشتم: ژنتیک و اصلاح نژاد زنبورعسل 
سیتولوژی زنبورعسل
تفکیک جنسیت ماده‌ها
عوامل مؤثر در تفکیک ماهیت ماده‌ها در زنبورها
1ـ عوامل ژنتیکی
2ـ عوامل محیطی
3ـ علل تغذیه‌ای
خصوصیات نژادی در زنبورعسل
1ـ رنگ‌آمیزی اسکلت خارجی بدن
2ـ اندازه بدن و اندازه قسمتهای مختلف بدن
3ـ اندازه زبان یا خرطوم
4 ـ خصوصیات موهای سطح بدن
5 ـ خصوصیات رگبالها
همخونی در زنبورعسل (Inbreeding) 
جهش‌‌های ژنتیکی یا موتاسیونهای مهم در زنبورعسل
مهمترین موتاسیون‌هایی که روی زنبورعسل مشاهده شده‌اند
1ـ رنگ چشمها
2ـ رنگ بدن
3ـ موتاسیون‌های مؤثر روی بالها
 
فصل نهم: فعالیتهای زنبورعسل در داخل و خارج کندو 
الف- فعالیتهای داخل کندو
1ـ کنترل حرارت و رطوبت داخل کندو
2ـ ترشح موم و ساختن شان
3ـ تغذیه نوزادان
4ـ تبادل غذا
5 ـ پرورش نوزادان
6ـ دفاع از کندو
7ـ نظافت داخل کندو
ب- فعالیت زنبورهای چرا‌کننده در مزارع
8 ـ جمع‌آوری شهدگلها توسط زنبورعسل
9 ـ تبدیل شهد به عسل و ذخیره کردن عسل
10ـ ذخیره کردن گرده گل
جهت‌یابی توسط زنبورعسل
11- جمع‌آوری و ذخیره کردن آب
12ـ جمع‌آوری صمغ یا بره موم
13ـ دفع فضولات
14ـ غارتگری توسط زنبورعسل
15ـ فعالیتهای زنبورعسل در رابطه با بچه‌ دادن کندو
16- فعالیتهای زنبور عسل در زمستان
17- فعالیتها و رفتار ملکه
18- جفتگیری ملکه
19- فعالیتهای زنبورهای نر
 
فصل دهم: رفتارشناسی و حواس زنبورعسل
رفتارشناسی زنبورعسل
عوامل مؤثر روی رفتار زنبورعسل
الف ـ عوامل داخلی مؤثر روی رفتار
1ـ مرحله سنی و رشد و نمو
2ـ هورمونها
3ـ تحریکات داخل بدن
4 ـ ترکیب ژنتیکی زنبور
5 ـ فعالیتهای دوره‌ای یا ریتمی
6ـ تجربه و آموختن
ب ـ عوامل خارجی مؤثر روی رفتار زنبورعسل
حواس زنبورعسل
دریافت رنگها
تشخیص و تفکیک شکلها
حس شنوائی و شنیدن
حس بویائی
حس چشائی
حس تشخیص منبع آب
حس تشخیص درجه حرارت
حس لامسه
حس تشخیص نیروی جاذبه زمین
مکالمات زنبورعسل
الف ـ رقص دایره‌ای
 ب ـ رقص داسی
ج ـ رقص ارتعاش شکم
فاصله تا منبع غذا
جهت منبع غذائی
 
فصل یازدهم: وسایل و لوازم پرورش زنبورعسل
کندوهای جدید با قابهای متحرک
قسمتهای مختلف یک کندوی جدید
الف ـ درپوش کندو
ب ـ درپوش داخلی
ج ـ طبق‌های کم عمق
د ـ شبکه ملکه
ح ـ بدنه‌های استاندارد کندو
وـ کفی استاندارد کندو
ز ـ پایه کندو
کندوی لانگ استروت
کندوی دادانت تغییر یافته
کندوی لانگ استروت 8 قابه
برگه موم آج‌دار
اندازه و شکل سلول‌های زنبورعسل
وسایل و تجهیزات عمده زنبورداری
دستگاه دودی
سرکش
کاردک
برس زنبور
دستگاه مولد باد
دستکش و لباس کار
شبکه ملکه
شربت‌خوری
قفس‌های معرفی ملکه به کندو
تله گرده‌گیر
کاردهای درپوش برداری شان‌های عسل
دریچه یا دروازه یک طرفه
دستگاه اکستراکتور
دستگاه پرکن عسل
انواع کندوها و وسایل پرورش ملکه
دستگاه تلقیح مصنوعی ملکه زنبورعسل
کندوی مشاهده‌ای
 
فصل دوازدهم: مدیریت صحیح در پرورش زنبورعسل
اصول صحیح مدیریت کلنی‌های زنبورعسل در فصول مختلف سال
فصل پائیز
فصل زمستان
اوایل فصل بهار
بازدید بهاری و موقع افزایش جمعیت
بازدید اواخر بهار
بازدید فصل تابستان
گرفتن و مستقر نمودن بچه کندو
جلوگیری از تولید بچه کندو
غارت و نحوة جلوگیری از آن
ادغام کردن کلنی‌های ضعیف
معرفی ملکه به کندو
 قفس فشاری معرفی ملکه
معرفی ملکه با قفس مخصوص ارسال به مناطق مختلف
معرفی ملکه بوسیله قفس‌های توری استوانه‌ای یا لوله فلزی
معرفی ملکه با استفاده از قفس‌های قابی
سایر روشهای معرفی ملکه به کندو
نحوة پیدا کردن ملکه
ازدیاد کلنی
روش‌های شربت دادن به زنبور
انواع شربت‌خوری
1ـ شیشه‌های درب پیچ‌دار
2ـ شربت‌خوری قابی
3ـ شربت‌خوری بردمن
4ـ شربت‌خوری بشقابی
5 ـ شربت‌خوری قوطی حلبی چهارلیتری
6 ـ تغذیه زنبور با پودر شکر خشک
تأمین آب برای زنبور
جابجا کردن و انتقال کلنی‌های زنبورعسل
تبدیل کندوهای بومی به کندوهای جدید (مدرن)
تمیز کردن کف کندو و منظم نمودن قاب‌ها
جستجو برای یافتن ملکه و حصول اطمینان از وجود آن
بررسی مقدار عسل موجود در کندو
 
فصل سیزدهم: مدیریت سیستم دو ملکه‌ای کلنی‌های زنبورعسل
روش دو ملکه‌ای کردن کلنی‌ها
مزایا و معایب سیستم مدیریت دو ملکه‌ای کندوهای زنبورعسل
 
فصل چهاردهم : برداشت محصول عسل، استخراج، تصفیه و بسته‌بندی
مراحل تولید عسل تا برداشت آن در زنبورستان
آماده کردن کلنی‌ها قبل از جریان شهد طبیعی
اضافه کردن طبقه بر روی کندوها
برداشت محصول عسل
بازدید کلنی‌ها قبل از برداشت محصول
زمان برداشت محصول
روش‌های برداشت محصول
تکانیدن و برس زدن
دروازه یا دریچه یک طرفه
مواد شیمیائی دورکننده
استفاده از جریان هوا
استخراج عسل
تأمین رطوبت مناسب در عسل
درپوش‌برداری شانهای عسل
استخراج عسل بوسیله دستگاه اکستراکتور
انواع اکستراکتور
جداکردن عسل از سرندی‌ها یا درپوشهای مومی عسل و تصفیه آنها
 پمپ‌های عسل
صاف کردن عسل
حرارت دادن عسل و تأثیر حرارت روی آن
استفاده از حرارت در اتاق‌ استخراج عسل
استفاده از حرارت در کارخانه بسته‌بندی عسل
اتاق استخراج عسل
استقرار وسایل در اتاق استخراج عسل
نگهداری و انبار کردن شانهای عسل قبل و بعد از استخراج عسل از آنها
نگهداری و انبار کردن عسل
نگهداری عسل مایع و جلوگیری از متبلور شدن آن
ظروف نگهداری عسل در انبار
ذوب کردن عسل شکرک زده (متبلور)
مخلوط کردن انواع عسل
استخراج عسل در مقیاس کم
 کارخانه استخراج عسل در مقیاس تجارتی
کارخانه پاستوریزه کردن و یا تصفیه و بسته‌بندی عسل
کنترل کیفی عسل در مراحل استخراج، تصفیه و بسته‌بندی آن
کنترل رطوبت عسل
کنترل رنگ عسل
کنترل مواد ناخالصی در عسل
کنترل وجود ذرات متبلور یا عسل شکرک زده در عسل
 
فصل پانزدهم: تولید عسل شان
مزایا و معایب تولید عسل شان
انواع عسل شان
وسایل مورد نیاز برای تولید عسل شان
مدیریت کلنی‌های زنبورعسل برای تولیدعسل شان
برداشت محصول عسل شان
نگهداری عسل شان در انبار
عرضه عسل شان به بازار
 
فصل شانزدهم: آماده‌سازی عسل برای عرضه به بازار، بازاریابی و فروش آن
تصفیه و صاف کردن عسل
پاستوریزه کردن عسل
درجه‌بندی عسل
ظروف بسته‌بندی عسل برای عرضه به بازار
برچسب ظروف بسته‌بندی عسل
بازاریابی و فروش عسل
فروش عسل از طریق تعاونیهای زنبورداران
فروش عسل از طریق اتحادیه‌های زنبورداران
سایر راههای فروش عسل
قیمت فروش عسل و زمان مناسب فروش آن
صادرات و واردات عسل
 
فصل هفدهم: عسل
انواع عسل
مواد متشکله عسل
1ـ آب
2ـ قندها
3ـ اسیدها
4 ـ مواد معدنی عسل
5 ـ آنزیم‌ها
6ـ ویتامین‌ها
7ـ پروتئین‌ها و اسیدهای آمینه
8 ـ چربیها یا لیپیدهای عسل
9ـ مواد دیگر
خواص فیزیکی عسل
1ـ چسبندگی
2ـ چگالی
3ـ وزن مخصوص
4 ـشاخص انکسار
5 ـ گردش نوری
6ـ خاصیت جذب رطوبت
سایر خصوصیات عسل
عطر و طعم
رنگ عسل
هیدروکسی متیل فورفورال (HMF) 
رس کردن یا کریستالیزه شدن عسل
تخمیر عسل
ارزیابی و داوری در مورد عسل
ارزش غذائی و داروئی عسل
شهد گل و تبدیل آن به عسل
عسلک
 
فصل هجدهم: موم زنبور عسل
تولید موم زنبورعسل
رنگ موم
ترکیبات شیمیائی موم زنبورعسل
خصوصیات فیزیکی موم زنبورعسل
منابع تأمین موم زنبورعسل
روش‌های خالص‌سازی موم زنبورعسل
سفید کردن یا بی‌‌رنگ کردن موم
آلودگی و ناخالصیهای موم زنبورعسل
موارد استفاده موم زنبورعسل
 
فصل نوزدهم: سایر فرآورده‌های کندو
گرده گل
ترکیبات شیمیایی گرده گل
ارزش غذائی گرده گل برای زنبورعسل
استفاده از گرده گل توسط انسان
جمع‌آوری و نگهداری گرده گل
نگهداری گرده گل
بره موم یا صمغ
خصوصیات فیزیکی و ترکیب شیمیایی بره موم
موارد استفاده از بره موم توسط انسان
تولید و برداشت بره موم از کندو
ژله شاهانه یا ژله رویال
خصوصیات و ترکیب شیمیایی ژله شاهانه
موارد استفاده ژله شاهانه
تهیه و نگهداری ژله شاهانه
زهر زنبورعسل
خصوصیات فیزیکی و شیمیایی زهر زنبورعسل
عکس‌العمل انسان در مقابل زهر زنبورعسل
استفاده از زهر زنبورعسل برای درمان بعضی از بیماریهای انسان
 
فصل بیستم: پرورش ملکه زنبورعسل و تولید زنبور پاکتی
شرایط طبیعی پرورش ملکه در کندو
تولید ملکه با استفاده از سلولهای طبیعی
پرورش ملکه تحت شرایط کنترل شده
پرورش ملکه به تعداد کم
پرورش ملکه به تعداد زیاد
تهیه سلولهای مصنوعی ملکه
تهیه لارو برای پیوند
اتاق پیوند
سوزن پیوند
پیوند کردن
دوپیوندی
ساختن سلولهای پیوند شده ملکه
کلنی‌های شروع کننده بدون سوراخ پرواز مخصوص نگهداری در تاریکخانه
کلنی‌های شروع‌کننده بدون سوراخ پرواز مخصوص نگهداری در مزرعه
کلنی‌های شروع کننده با سوراخ پرواز
کلنی‌های خاتمه دهنده سلولهای پذیرفته شده ملکه
خاتمه دهنده‌های دو طبقه با ملکه
خاتمه‌دهنده‌های سه طبقه با ملکه
کلنی‌های خاتمه دهنده بدون ملکه
کلنی‌های شروع کننده ـ خاتمه دهنده
کلنی‌های شروع‌کننده ـ خاتمه دهنده با ملکه
کلنی‌های شروع‌کننده ـ خاتمه دهنده بی ملکه
انکوباتور
کلنی‌ انکوباتور
جفتگیری ملکه باکره
پرورش زنبورهای نر
کندوهای جفتگیری
کندوهای استاندارد تقسیم شده به چند کندوی جفتگیری
کندوهای متوسط جفتگیری با قابهای استاندارد
کندوهای کوچک جفتگیری
منطقه جفت‌گیری ملکه‌ها و استقرار کندوهای جفتگیری
مستقرکردن سلولهای آماده شده ملکه در کندوهای جفت‌گیری
تاریخ ‌تقریبی‌تولد، بلوغ، جفتگیری ‌وتخم‌گذاری‌ملکه‌ وخارج‌کردن‌آن ‌ازکندوی‌جفتگیری
خارج کردن ملکه از کندوی جفتگیری و ارسال آن به مناطق مختلف
استفاده مجدد از کندوهای جفتگیری
طبقه‌بندی انواع ملکه زنبورعسل
تلقیح مصنوعی ملکه‌های باکره و انگیزه‌های آن
 مهمترین مزایای تلقیح مصنوعی نسبت به جفتگیری طبیعی
تولید زنبور پاکتی
مدیریت کلنی‌های زنبورعسل به منظور تولید زنبور پاکتی
تهیه وسایل لازم برای زنبور پاکتی
قفس‌های زنبور پاکتی
ظروف شربت‌خوری مخصوص قفس‌های زنبور پاکتی
پر کردن قفس‌های زنبور پاکتی
مستقر کردن زنبور پاکتی در کندو
 
فصل بیست و یکم: گرده‌افشانی گیاهان توسط زنبورعسل و سایر زنبورهای مهم گرده‌افشان 
جنبه‌های عمومی گرده‌افشانی و لقاح در نباتات
انواع مختلف گرده‌افشانی
دانه و میوه
تأثیر عمل گرده‌افشانی مستقیم و غیرمستقیم
عوامل گرده‌افشان و اهمیت نسبی آنها
گرده‌افشانی مکانیکی یا مصنوعی توسط انسان
دلایل برتری و موفقیت بیشتر زنبورعسل نسبت به سایر حشرات گرده‌افشان
ارتباط اکولوژیکی بین حشرات گرده‌افشان و گیاهان گلدار
علائم گرده‌افشانی کافی و ناکافی
عوامل مؤثر در گرده‌افشانی توسط زنبورعسل
1 ـ رفتار خود زنبورعسل
2 ـ تأثیر عوامل اقلیمی
بعضی از نکات قابل توجه در استفاده از کلنی‌های زنبورعسل برای گرده‌افشانی
جلب حشرات گرده‌افشان خصوصاً زنبورعسل روی گلهای گیاه معین و هدف
زنبورهای وحشی گرده‌افشان و اهمیت نسبی آنها
 زنبور قلیائی (Alkali Bee) 
 زنبور برگ یونجه (Leafcutter Bee) 
زنبور مخملی (Bumble Bees) 
گرده‌افشانی گیاهان در گلخانه و در قفس
 
فصل بیست و دوم: بیماریها، آفات، شکارچی‌‌ها و مسمومیت‌‌های زنبورعسل
بیماری لوک آمریکائی
عامل بیماری
علائم بیماری
نحوه انتشار
پیشگیری و کنترل
بیماری لوک اروپائی
عامل بیماری
علائم بیماری
نحوه انتشار
پیشگیری و کنترل لوک اروپائی
اقدامات قابل توصیه به زنبورداران برای جلوگیری از اشاعه بیماریهای لوک زنبورعسل
بیماری ویروسی لاروکیسه‌ای
عامل بیماری
علائم بیماری
نحوه انتشار
بیماریهای فلج
بیماری فلج مزمن
 بیماری فلج حاد
بیماری فلج حاد اسرائیلی
بیماری ویروسی کشمیر
بیماری ویروسی سیاه شدن ملکه
بیماری ویروسی بالهای تیره و کدر
بیماری ویروسی بدشکلی بال‌‌های زنبورعسل
 پیشگیری و معالجه بیماریهای ویروسی
بیماری نوزما
عامل بیماری
علائم بیماری
نحوه انتشار
روش تشخیص آزمایشگاهی بیماری نوزما
پیشگیری و معالجه
بیماری آمیبی زنبورعسل
بیماری لاروکچی (Chalkbrood Disease) 
بیماری لاروسنگی (Stonebrood Disease) 
کنه آکارین (کنه انگل لوله‌های تنفسی زنبورعسل)
انتشار
نحوه زندگی کنه آکارین
نحوه انتشار کنه آکارین
تشخیص علائم آلودگی
معالجه
کنه واروآ
انتشار
مشخصات ظاهری کنه واروآ
نحوه زندگی کنه واروآ
نحوه انتشار
تشخیص آلودگی
روشهای دیگر تشخیص آلودگی
مبارزه
کنه کلارآ
نحوه زندگی و علائم آلودگی
معالجه
پروانه موم‌خوار بزرگ
نحوه خسارت و اهمیت اقتصادی
مبارزه
پروانه موم‌خوار کوچک
شپش زنبورعسل
نحوه زندگی
پیشگیری و معالجه
زنبورهای خرمائی و زنبورهای ژاکت زرد
مبارزه
مورچه‌ها (Ants) 
سوسک‌های تاولی (Blister Beetles = Oil Beetles)
پرندگان
زنبورخوار سبز کوچک
زنبورخوار معمولی
زنبورخوار گلوخرمایی
مبارزه
موش
خرس
مسمومیت‌ زنبورعسل در مقابل سموم کشاورزی
راههای مسمومیت زنبورعسل
علائم و عوارض مسمومیت
محل زنبورداری
معالجه کندوهای آلوده به سموم کشاورزی
 
منابع فارسی 
منابع خارجی 
فهرست واژه‌های فارسی 
فهرست واژه‌های انگلیسی 
فهرست اسامی علمی